Erfgoednieuws 2-2025

De Akerk, grenzend aan de voormalige Joodse buurt, sluit als decor en verhaal naadloos aan bij de tentoonstelling. Martin Hillenga: 'Het is de Duitse legerkerk geweest voor de Wehrmacht. Vluchtelingbaby’s uit Venlo kregen flesvoeding in de kosterij. De kosterij is een Canadees bordeel geweest na de oorlog, en er zaten piloten ondergedoken op de gewelven van de Akerk. De kleinzoon van de koster heeft een deel van de audioguide ingesproken. Hij is nu bijna tachtig en kent alle verhalen van zijn opa en oma. Opgegroeid in de binnenstad, in en rondom de kerk, zijn ouders en vrouw woonden in de Folkingestraat. Zo iemand zit vol met verhalen.'

De tentoonstelling Oorlog dichtbij brengt de oorlog van toen, een ongewone tijd, naar het heden. De verhalen en beelden maken de kijker er van bewust dat we nu in vrijheid kunnen leven, maar dat het nooit vanzelfsprekend is. Een brug naar de actualiteit, waarbij de makers er bewust voor kozen er níet naar te verwijzen. Martin Hillenga: 'Het blijft een historisch verhaal. Het is Show, don’t tell. Je kunt zeggen: Oorlog is heel erg. En dan denken mensen ‘ja, dat is zo’. Maar je kunt ook niets zeggen en het laten zien. Mensen zelf laten denken. En dat vind ik veel spannender.'

Binnen grote thema’s zoals vrijheid, verzet en onderdrukking creëerde Martin Hillenga met Paul&Albert voor Oorlog Dichtbij een bijzondere plek voor kleine en persoonlijke oorlogsverhalen: 'Ik probeer altijd te werken met klein-groot-klein. Mensen trekken met een klein thema, vervolgens het grote verhaal vertellen en dan weer terugkomen op het kleine thema.'

Het begin van de Tweede Wereldoorlog is een feit wanneer Duitsland verder oprukt en op 1 september 1939 Polen binnenvalt. Diplomatie vanuit grote omringende landen haalt niets meer uit. Is Nederland klaar voor de oorlog, is Groningen paraat? Op een levensgrote zwart/wit afbeelding neemt een man in legeruniform afscheid van zijn gezin. Hij kust zijn twee huilende kinderen gedag, in het bijzijn van hun moeder - zijn vrouw, die haar tranen probeert te bedwingen met een zakdoek. Een indringend beeld dat verdriet en afscheid nemen in oorlogstijd vrijwel meteen invoelbaar maakt. Martin Hillenga: ‘De mannen die werden opgeroepen om het leger in te gaan waren van de lichtingen dienstplichtigen van 1926 tot 1939. De man op deze foto was van de oudste lichting en was daar 33 of 34 jaar oud. Een heel gezin, werk en dan ineens moet je weg.’ 

Het beeld roept nieuwsgierigheid op naar het verhaal erachter. 'Ik heb deze foto eerder gepubliceerd in het boek 40/45. Op basis daarvan zijn de twee kinderen gevonden. Het is bijzonder dat we nu de namen erbij hebben.' Een van de dochters vertelde dat haar vader gemobiliseerd was. 'Hij werd mitrailleurschutter in Scheveningen. Hij heeft nooit over de oorlog gepraat, waarschijnlijk wel gevochten, en is jong overleden. Hij kwam uit de Davidstraat en was vrachtwagenchauffeur. Je krijgt ineens een heel verhaal bij zo'n foto.' In de vitrine naast de foto ligt een identiteitskaartje van een andere soldaat, Jaap de Munck, aanstaande schoonzoon van de koster van de Akerk. Het bijschrift vertelt dat hij in Rotterdam was gelegerd en dat zijn naamkaartje zou worden afgebroken als hij sneuvelde. Gelukkig overleefde hij het bombardement op de havenstad in mei 1940.

De route langs de verhalen en objecten bestaat uit een soort dreigende skyline van de stad en verbeeldt ook brokstukken en de puinhoop waarin Groningen zich tijdens en met name ten einde van de oorlog bevindt. 'Je komt vrij open de tentoonstelling in en gaandeweg wordt het steeds grilliger en benauwder met steeds meer hoekjes,' legt Martin Hillenga uit. Ontwerper Albert Buring: 'Deze grillige vormen hebben we gebruikt om de foto’s op te plaatsen. De maximale hoogte van de routing is ongeveer 4 meter. In de kerk valt bijna alles weg. Dan heb je deze hoogte wel nodig om het gehele beeld dreigend te maken.'

Een opvallend, gekleurd object binnen de tentoonstelling is een poesiealbum: klein, maar met een indrukwekkend verhaal. In het album, vertoond op een met bloemetjespatroon beklede gele ondergrond, staat een gedichtje van de 12-jarige Franciska Cohen. Zij schreef het voor haar vriendinnetje Carla Havinga uit de Sint-Jansstraat. Franciska wordt kort daarna met het Joodse gezin Cohen na verraad opgepakt. In januari 1943 is het meisje in Auschwitz vergast. ‘Toen Martin dit verhaal vertelde hadden we meteen zoiets van daar moeten we iets extra’s mee doen tussen al het geweld en alle haat, iets onschuldigs en speciaals laten zien,’ vertelt Paul Mulder. 

De wandeling door Oorlog dichtbij is een multimediale beleving. Een uniek samenspel van beeld, geluid en historische objecten verbonden aan de plekken waar je nog elke dag langsloopt. In het koor (midden) van de kerk legt een speciale soundscape, een loop van oorlogsgeluiden en emoties vertaald in muziek, een extra laag over beelden en objecten van de bevrijding. Albert: 'Het was voor ons de eerste keer dat we voor een tentoonstelling met een soundscape werkten. Gaat dat elkaar niet verstoren als je er langsloopt? Het afstemmen is dan ook heel subtiel gedaan, waardoor je de geluiden ervaart op de momenten dat je geluiden moet horen. Dat was eigenlijk heel spannend, maar het heeft heel goed uitgepakt.'

Karin en Ronny betrokken in 2010 een prachtige monumentale villa nabij het Oldambster dorp Nieuwolda. Het was echt een kluswoning, maar daar deinsde het stel niet voor terug. Terwijl de restauratie van de villa in volle gang was, ontdekten ze dat de boerderij op het naastgelegen perceel historisch gezien bij de villa hoorde. De boerderij, een rijksmonument stond al jaren te koop en was in verval geraakt. ‘De boerderij was bezig een ruïne te worden’ vertelt Karin. ‘Toen we ontdekten dat de boerderij en de villa bij elkaar hoorden zijn we gaan onderzoeken of we het konden kopen. We vonden het zonde als de rijke geschiedenis die bij de boerderij en de villa hoorde zou verdwijnen.’ Dat het een rijksmonument is, waarbij strenge eisen gelden voor een restauratie, daar schrokken ze niet voor terug. ‘Ja, het opknappen en restaureren van een monument is ingewikkelder dan van panden die geen monumentale status hebben. Maar het is wél mogelijk om aanspraak te maken op subsidies.’ Wat ze dan met de boerderij wilden doen, was nog even de vraag. ‘We dachten aan een museum’ vertelt Karin. ‘Maar een museum brengt niet genoeg op om de kosten van de aankoop en restauratie te kunnen dragen.’ Daarom kwamen ze op het idee om er vakantiewoningen in te realiseren bestemd voor verhuur. In de grote boerenschuur vonden ze bovendien voldoende ruimte voor een landbouwmuseum. ‘Voor we de boerderij kochten hebben we eerst alles uitgezocht: zoals de vergunningen en de subsidies waar we aanspraak op konden maken.’ Dat kon dankzij de behulpzaamheid van de vorige eigenaar, die hen alle vrijheid gaf om op onderzoek uit te gaan al vóór ze het daadwerkelijk konden aankopen. ‘Daardoor konden we toen de koop eenmaal rond was al snel aan de slag met de restauratie’ zegt Ronny. ‘In 2019 konden de aannemers beginnen.’ De restauratie pakten ze aan met grote zorgvuldigheid, waarbij zoveel mogelijk authentieke elementen werden behouden of werden vervangen met dezelfde materialen. In de boerderij zijn twee appartementen gerealiseerd. Sober en authentiek, maar met het comfort van nu. Alles wat niet authentiek is, kan ooit weer worden verwijderd zonder het gebouw aan te tasten. In 2020 logeerden de eerste gasten in Boerderij Hoogheem.

Bij de restauratie hadden Karin en Ronny evenveel oog voor de omgeving van de villa en de boerderij. ‘De tuinen en de gebouwen horen echt bij elkaar, we wilden daarom ook de tuinen zoveel mogelijk in hun oude glorie herstellen’ zegt Karin. Het ontwerp van de nieuw aangelegde slingertuin bij de villa en de boerderijtuin baseerden ze deels op wat er al was. ‘Het reliëf in de slingertuin was nog zichtbaar, en zowel in de slingertuin als bij de boerderij stonden verschillende bomen die ooit doelbewust waren aangeplant. Zoals karakteristieke knotlindes aan de voorkant van de boerderij, en prachtige oude beuk in de slingertuin.’  

Rondom de boerderij groeiden de bomen over het dak en tegen de voorgevel. ‘Dan is er eerst groot onderhoud nodig voordat het erf hersteld kan worden’ zegt Stieneke van der Wal. Ook dat hoort bij groen erfgoedbeheer. ‘Net als het weghalen van spontaan gegroeide bomen die de oude beeldbepalende bomen van de slingertuin overgroeien. Bij het erf en in de slingertuin zijn jonge exemplaren aangeplant. Als je bezig bent met de restauratie van groen erfgoed, heeft het tijd nodig om weer te gaan groeien.’

Om de tuinen zo authentiek mogelijk te herstellen keken ze ook naar oude foto’s en ansichtkaarten, en naar vergelijkbare tuinen in de buurt. De beplanting van de slingertuinen was uitbundig. ‘Veel verschillende soorten bomen zoals de rode beuk, de goudes en bontbladige esdoorns, bomen die daarvoor niet bij de boerenerven voorkwamen. Ook werden er exoten toegepast, kleurige sierstruiken, coniferen en perkplantjes. En in het voorjaar de vele stinzenplanten zoals sneeuwklokjes en krokussen.’

Tijdens een rondleiding door de tuin na afloop van het interview laten Karin en Ronny zien dat de slingertuin niet alleen is om naar te kijken en mee te pronken, maar dat het ook een tuin is om te beleven. ‘Vanuit elke hoek krijg je een nieuw perspectief. Op de omgeving én op de villa’ zegt Karin. Op een hoger gelegen gedeelte wordt het zicht op de villa prachtig omlijst door de nu nog kale taken van een oude beuk. ‘We denken dat hier een bankje moet hebben gestaan. Een plek waar de boer kon zitten en genieten van zijn huis en tuin.’

Het archief is door onderzoekers al dikwijls geraadpleegd, maar het 16de-eeuwse schrift is voor veel geïnteresseerden een grote drempel. Daarom heeft de Groninger Archieven het archief Van Ewsum centraal gesteld in een project om al dit prachtige materiaal te ontsluiten. Met hulp van vrijwilligers en kunstmatige intelligentie wordt geprobeerd het complete archief in leesbare letters om te zetten. Op 14 maart jl. is het project van start gegaan en er heeft zich al een zestigtal vrijwilligers aangemeld, waarmee de aanmelding voorlopig gesloten kon worden. Dat wil niet zeggen dat het werk na voltooiing van het project klaar is: Na afsluiting ligt er immers een schat aan informatie die voor een breder publiek toegankelijk is. Dan pas kunnen de geheimen van deze tijdscapsule echt onthuld worden en komen de 16de-eeuwse Groningers tot leven.

De steenhuizen werden geleidelijk uitgebouwd tot grote boerderijen en borgen waar de, veelal adellijke, bewoners graag hun welvaart wilden tonen. Stinzenplanten of Börgbloumkes komen hier niet van nature voor. Zij zijn vanaf de 17e eeuw geïmporteerd vanuit zuidelijke streken en uit Klein-Azië en Turkije. Vooral bolgewassen waren gemakkelijk te transporteren en in leven te houden op de, in die tijd nog, lange reis. Maar aan die reis zat natuurlijk wel een prijskaartje, dus was de aanschaf niet voor iedereen weggelegd.

De stinzenplanten werden voornamelijk vanaf de tweede helft van de 18e eeuw als sierplant aangeplant, toen men afstapte van de strakke symmetrische Franse tuinen en overging op de wat natuurlijker Engelse landschapsstijl. Deze zogenaamde ‘slingertuinen’ kenmerken zich door hoogteverschillen, waterpartijen en paden die zich tussen de aanplant door slingeren. De stinzenplanten voelden zich thuis in deze tuinen en de bewoners breidden in de loop der eeuwen hun assortiment geleidelijk uit. Doordat de Engelse tuinen een natuurlijk karakter hadden en de ‘wilde natuur’ moesten nabootsen, kregen de planten de kans om te verwilderen en zich te verspreiden, waardoor prachtige bloemtapijten ontstonden. In de loop van het voorjaar kleuren deze tuinen afwisselend wit, geel of blauw.