Erfgoednieuws 2025-1

Uit zijn onderzoek blijkt dat binnen Friese gezinnen de taal vaker doorgeven wordt aan de kinderen, vooral als beide ouders Fries spreken en er trots op zijn. Zelfs als maar een van beide ouders het Fries spreekt, blijft er ruimte voor het Fries binnen het gezin. Bij het Nedersaksisch is de situatie kwetsbaarder: ouders geven de taal alleen door als ze er zelf een positieve houding tegenover hebben en als een van de ouders de taal niet spreekt, wordt die zelden doorgegeven.

Ook in de uitspraak is er een verschil. Het Fries behoudt relatief meer unieke talige kenmerken, terwijl het Nedersaksisch in sommige regio’s steeds meer op het Nederlands begint te lijken. In Groningen, waar vroeger scherpere verschillen waren tussen lokale dialecten, lijkt er bijvoorbeeld bewijs te zijn voor een één overkoepelende ‘Groningse’ klank. De verschillen tussen Friese varianten lijken ook kleiner te zijn dan voorheen, maar deze varianten zijn ondanks deze uitspraakveranderingen niet aanzienlijk meer op het Nederlands gaan lijken.

Dat het Fries beter wordt onderhouden dan het Nedersaksisch komt zowel door de betrokkenheid van de sprekers als door (financiële) steun van de overheid. Buurke noemt dit het kip-of-ei-probleem: Krijgt het Fries meer steun omdat de gemeenschap zich zo actief inzet? Of zet de gemeenschap zich juist in omdat er meer steun is?

Hoe het ook zij, Buurke ziet het als een versterkende cirkel: meer betrokkenheid leidt tot meer steun, en die steun zorgt op zijn beurt weer voor meer betrokkenheid. 'Het is niet genoeg om alleen geld van de overheid te ontvangen om het Nedersaksisch te ‘redden',' legt hij uit. ‘Er is ook motivatie en participatie nodig van de inwoners zelf. Maar zonder enige steun van het Rijk blijft het voor taalgemeenschappen ontzettend moeilijk om hun taal levend te houden en is het makkelijk om bij de pakken te gaan neerzitten.’

Lessen voor bedreigde talen Buurke’s onderzoek biedt hoopvolle inzichten voor andere bedreigde talen wereldwijd. Taalbehoud vraagt niet alleen om overheidsbeleid, maar ook om trots op de eigen taal en cultuur. Zowel taalgemeenschappen als overheden spelen hierin een belangrijke rol. ‘Het Fries kan als voorbeeld dienen,’ zegt Buurke. ‘Als we de negatieve trends door laten zetten dan is er over twee generaties niks meer te redden voor het Gronings.’ Maar het is niet allemaal negatief vindt Buurke: ‘Er is wel iets van een oplevend sentiment voor streektalen.’ En daarnaast wordt ook digitalisering en taalmodellen benoemd als kansen binnen de streektaal.

Begonnen werd met het werven van begunstigers en het verstrekken van informatie over verschenen en nog te verschijnen boeken in een Begunstigersbericht. Dit informatiebulletin groeide uit tot het geïllustreerde kwartaalbericht Oet Boukenkist (1979), de voorloper van het tijdschrift Toal en Taiken (1983). Begunstigers kregen in de beginjaren regelmatig gelegenheid bij de Stichting t Grunneger Bouk boeken te bestellen.

Vanaf 1978 ging dat via De Boukenkist, aanvankelijk inderdaad een kistje met Groninger, Drentse en Oostfriese boeken, die werd beheerd door directeur Swier Broekema van de Culturele Raad voor de Provincie Groningen aan het Martinikerkhof. Daar kreeg De Boukenkist ook een ruimte toebedeeld waar de boeken konden worden opgeslagen en ook belangstellenden konden worden ontvangen. In 1985 kwamen Grunneger Bouk en Boukenkist daar onder één dak samen met de nieuwe Stichting Grunneger Toal en streektaalfunctionaris Siemon Reker. 

Uitgevers en verkopers van Groninger boeken beleefden gouden tijden. Op 25 november 1987 werd in De Sleutel in Groningen tijdens de presentatie van de verhalenbundel Zo Dag en deur van Kees Visscher, een coproductie van Stichting t Grunneger Bouk en Mollebone Literair, gevierd dat er in dat jaar liefst 22 boeken in het Gronings waren verschenen. ‘Boeken in streektaal vallen als rijpe appels van de boom’ kopte het Nieuwsblad van het Noorden op 15 december 1989.

Nog voor de officiële oprichtingsdatum werd het begrip begunstigersboek geïntroduceerd en kregen alle begunstigers die zich in de loop van 1974 hadden aangemeld het Jaarboek Groningen 1973 toegezonden, een uitgave van Knoop & Niemeijer in Haren. 

Na de plotselinge dood van de eerste secretaris-penningmeester van de stichting, Kornelis Mulder, in 1978, nam Fred Slijkerman het secretariaat en het beheer van de Boukenkist op zich. De Boukenkist werd in 1980 overgenomen door Jan Groenbroek, die ook hoofdredacteur werd van Oet Boukenkist. Drie jaar later werd dit jonge bestuurslid hoofdredacteur van Toal en Taiken, tiedschrift veur Grunneger Kultuur, dat was ontstaan uit een samenvoeging van Oet Boukenkist en Verspraaid Verbonden, het orgaan van het Grunneger Genootschop, het overkoepelende lichaam van de toen nog talrijke Groninger verenigingen in Nederland. Voorzitter van beide organisaties was tot 1992 dr. Jan J. Boer.

Toal en Taiken beleefde een vliegende start, want het aantal begunstigers, die Oet Boukenkist ontvingen bedroeg op het moment van de oprichting van het nieuwe tijdschrift al ruim 1200, terwijl Het Grunneger Genootschop met Verspraaid Verbonden 500 leden inbracht.

Het begunstigers- en abonneebestand groeide met name in de ‘Ede Staaljaren’ explosief en bereikte in 1999 het aantal van bijna 6000. Toal en Taiken was daarmee veruit het grootste streektaalblad van Nederland. Het werd tweemaandelijks met een omvang van 64 pagina’s toegestuurd aan abonnees en begunstigers binnen en buiten de provincie Groningen tot in de VS, Canada, Zuid-Afrika en Australië. De gevarieerde inhoud met bijdragen over de geschiedenis van Groningen naast Groningstalige proza en verder alle mogelijke informatie over Groninger muziek, toneel, taal en taalkunde, interviews, een Groninger puzzel, een stripverhaal in het Gronings, actueel nieuws over uiteenlopende gebeurtenissen op het Groninger erf en nieuws van de Groninger verenigingen elders in het land bleek een succesformule.

Vanaf de millenniumwisseling liep het begunstigers- en abonneebestand gestaag terug tot 1700 ten tijde van de viering van het 50-jarig bestaan. De achteruitgang wordt voornamelijk veroorzaakt door vergrijzing, terwijl de aanwas van onderop gering is. Het blad verschijnt nu nog vier keer per jaar met een omvang van 56 pagina’s. Het gevolg van de terugloop is, dat het jaarlijkse begunstigersboek niet meer kan worden geproduceerd voor de meerprijs van vijf euro die de 1400 begunstigers betalen ten opzichte van 300 abonnees. De reserves moeten worden aangesproken. Toch is er in 2024 weer een begunstigersgeschenk uitgegeven: de verhalenbundel Fientje Florizant, uitgebracht als eerbetoon aan de auteur, Jan J. Boer, die bijna 18 jaar voorzitter van de Stichting t Grunneger Bouk was. Om te blijven voldoen aan de doelstelling jaarlijks tenminste één boek in het Gronings uit te geven, zal ook in 2025 weer een begunstigersboek verschijnen.

Vanaf 1977 tot en met 2009 werd voor de begunstigers de Dag van t Grunneger Bouk georganiseerd met een gevarieerd programma, dat uitverkochte theaterzalen trok. Tijdens deze manifestatie werden ook de literaire prijs en de K. ter Laanprijs uitgereikt. De eerste winnaar van de literaire prijs was Siemon van Wattum (1981), de laatste Nina Werkman (2012).

De K. ter Laanprijs wordt nog steeds tweejaarlijks uitgereikt aan mensen en organisaties die zich verdienstelijk maken voor de Groninger taal en cultuur. De eerste winnaars waren in 1985 Lianne Abeln en David Hartsema. 

Na de laatste Dag van t Grunneger Bouk in 2009 nam voorzitter Herman Euverink na zeventien jaar afscheid. Hij werd opgevolgd door Jan Sietsema. Daarna werd het voorzitterschap vervuld door respectievelijk Emme Groot, Nane van der Molen en Jan Groenbroek.

Vanaf 1978 is De Boukenkist als onderdeel van Stichting t Grunneger Bouk uitgegroeid tot een unieke verzameling Groninger boeken, zowel in het Gronings als in het Nederlands. Aanvankelijk werd de collectie regelmatig tentoongesteld in het kader van allerlei culturele activiteiten, later werden met name op Groninger avonden uitsluitend verkoopbare boeken uitgestald, die in de pauzes werden verkocht. Stichting De Boukenkist is uitgegroeid tot een zelfstandig bedrijf, dat zorgt voor de verkoop en distributie van Groninger boeken. Waar mogelijk toont De Boukenkist regelmatig een groot deel van haar verkoopcollectie aan een breed publiek, zoals op het GRN festival, eerder de Dag van de Grunneger Toal.

De Fraeylemaborg, schathuizen en bruggen worden in 1971 onder bescherming van de Monumentenwet geplaatst. In 1986 volgt het park. Het is een belangrijk moment in het beheer van het landgoed, een erkenning dat naast de natuurwaarde ook de bijzondere vorm en geschiedenis van het park behouden moet blijven. 

Aan het begin van de 19 ^e  eeuw werd het park zoals we het nu kennen in grote lijn vormgegeven. De strakke zichtlijnen uit de barok, die dwars door de borg van de ene naar de andere kant lopen, worden behouden. Daarnaast komen elementen uit de Engelse landschapsstijl die het geheel verzachten. De ‘hoge berg’, de grillige vijvers, slingerpaden en nieuwe boomsoorten uit de koloniën deden hun intrede. Een aantal van deze bomen, inmiddels 200 jaar oud, komt aan het eind van hun natuurlijk leven of is al eerder verdwenen. 

In 2025 wordt daarom verder gewerkt aan het herstel van de historische belijning. Dankzij een goede samenwerking met de gemeente, zal de historische aanleg in het landgoed en dorp als één behandeld worden.  

De traditie van het huwelijk past naadloos in de geschiedenis van de buitenplaats. De romantische Fraeylemaborg is een populaire locatie. Zo’n 8.000 paren zijn in de laatste vijftig jaar in de echt verbonden. Vooral in de jaren zeventig en tachtig als de borg de enige trouwlocatie is in de gemeente Slochteren. Een onderdeel van de maatschappelijke functie die het nieuwe museum moest vervullen.  

Ook vandaag de dag blijft de Fraeylemaborg een populaire trouwlocatie. Op een oproep voor foto’s van Fraeylema-paren kwamen veel reacties. Het resultaat is vanaf 14 februari te zien in de Kleine Zaal, of trouwzaal van de borg. De foto’s tonen traditie en vernieuwing; van mode en fotografie tot historische momenten zoals coronahuwelijken, en de wetswijziging die trouwen mogelijk maakte voor paren van hetzelfde geslacht.  Wie cynisch kijkt naar huwelijken op een historische locatie als een ‘verdienmodel’, mist de veel belangrijkere connectie die zo’n bijzondere dag brengt. 

Op 11 februari 1979 stak de wind op, waarna het op 12 februari ging ijzelen en later sneeuwen. De wind bleef toenemen en de sneeuw werd voortgejaagd over de beijzelde ondergrond. Daags erna waren al veel wegen onberijdbaar geworden. Toenmalig weerman en postbode Jan Bolt kon zijn post ternauwernood nog rondbrengen.

De volgende ochtend, 14 februari, kon Bolt zijn weerhut niet meer bereiken: het vroor 8 graden en een sneeuwduin van twee meter hoog belette hem de doorgang. Hij belde het KNMI, maar werd niet geloofd. In De Bilt en bij weerman Jan Pelleboer in Eelde vroor het immers zelfs niet. Pas een uur later werd zijn alarm serieus genomen en in het radioweerbericht opgenomen. De wind nam in de loop van de veertiende verder toe tot hard en zelfs stormkracht en vormde van de gestaag vallende sneeuw steeds hogere sneeuwduinen, zodat de meeste dorpen geïsoleerd raakten. Het openbaar vervoer lag stil, de treinen kwamen vast te zitten.

Op donderdag 15 februari ging de wind pas liggen en werd de situatie in zijn volle omvang zichtbaar. De sneeuw was huizenhoog opgestoven, niemand kon de dorpen in of uit. Men was op elkaar aangewezen.

Voor kinderen was het een prachtige tijd. 'Fantastisch, al die sneeuwbulten, ik was klein, daarom leken ze misschien nog groter dan ze waren,' zegt Marian. Marga’s huis, tussen Warffum en Den Andel, was helemaal ingesneeuwd. 'Ik kon boven op ons huis staan en op een plastic zak naar beneden glijden. Later is ons huis uitgegraven met een kraan. Maar het waren barre tijden, we moesten lopend over de sneeuw boodschappen halen. Dat deden we met een kistje met plastic eronder.'

'Wij gingen van de Zuiderhorn lopend naar het dorp,' vertelt Hilda, 'We hadden een kistje op een slee gespijkerd, we zagen niet waar we liepen, op de weg, het kanaal of in het weiland. In het dorp was een grote saamhorigheid, iedereen hielp elkaar.'